هر قراردادی که بین افراد منعقد می شود بسته به نوع شرایط، خصوصیات و مقررات آن حق و حقوقی را برای طرفین خود ایجاد می کند. به طور کلی قرارداد ها در یک دسته بندی به مجانی و معوض تقسیم می شوند. در قرارداد های معوض؛ یعنی قرارداد هایی که هر دو طرف قرارداد نسبت به هم متعهد هستند و هر یک از طرفین در ازای مالی که پرداخت می کند و یا تعهدی که جهت انجام کاری عهده دار می شود، مال یا تعهدی متقابل را از طرف دیگری بدست می آورد، قانون گذار اختیار حق حبس را برای فروشنده و خریدار در نظر گرفته است.

حق حبس به چه معناست؟

همانطور که گفته شد، حق حبس اختیاری است که قانون مدنی آن را برای خریدار و فروشنده در نظر گرفته است. به طور مثال یک قرارداد خرید و فروش آپارتمان را در نظر بگیرید. زمانی که خریدار از پرداخت مبلغ قرارداد و فروشنده از تحویل کالای فروخته شده خودداری کند، طرف مقابل هم حق دارد کالای فروخته شده یا مبلغ قراردادی را پرداخت نکند. به عبارت بهتر اگر فروشنده کالایی که فروخته تحویل ندهد، خریدار هم می تواند مبلغ آن را تا زمان تحویل کالا پرداخت نکند و بالعکس. در اصطلاح حقوقی به این موضوع حق حبس گفته می شود.

در واقع حق حبس یک راه غیر مستقیم برای اجبار طرف قرارداد بر انجام تعهداتش بوده و استفاده صحیح از آن سبب جلوگیری از اختلاف و خسارات قراردادی می شود.

برای اعمال و به کارگیری حق حبس باید شرایطی وجود داشته باشد:

-یکی از شرایط حق حبس این است که برای تحویل کالا و پرداخت مبلغ آن هیچ زمانی در آینده تعیین نشده باشد. بنابراین اگر قرار باشد کالا یک ماه دیگر تحویل گردد یا مبلغ یک هفته دیگر پرداخت شود، حق حبس به وجود نمی آید. به طور مثال در قرارداد خرید و فروش که اصطلاحا در حقوق به آن بیع می گویند، اگر تحویل کالا موکول به زمان دیگری باشد یا پرداخت مبلغ قرارداد به صورت اقساط یا در زمان آینده توافق شود حق حبس ایجاد نمی شود.

- شرط تحقق دیگر این است که تعهدات طرفین باید همزمان بوده و نباید نسبت به دیگری تقدم و تاخر داشته باشد. بنابراین  اگر برای انجام تعهدی زمان تعیین گردد، باید برای طرف دیگر نیز یکسان باشد.

- و در آخر، فروشنده یا خریدار کالا یا مبلغ قرارداد را تحویل یا پرداخت نکند. در نتیجه اگر خریدار مبلغ را پرداخت نماید و فروشنده کالا را تحویل ندهد یا بالعکس فروشنده کالا را تحویل دهد ولی خریدار از پرداخت مبلغ آن خودداری نماید. در این فرض نیز حق حبس به وجود نمی آید.

نکته مهم و قابل توجه این است که حق حبس یک حق مالی است بنابراین صاحبان حق می توانند از آن صرف نظر کنند و با اختیار مورد معامله را تحویل طرف دیگر نمایند. با توجه به قانون مدنی اگر از روی اشتباه یا اکراه مورد معامله تسلیم شود، حق حبس ساقط نمی گردد.

آیا حق حبس در عقد نکاح (ازدواج) کاربرد دارد؟

از منظر حقوقی، ازدواج نیز نوعی قرارداد است که قابلیت دارا شدن حق حبس را دارد. همانطور که می‌دانید به محض آنکه ازدواج صورت بگیرد، مهریه به زن تعلق گرفته و می‌تواند آن را از شوهر خود مطالبه کند. به علاوه، قانون به زن این حق را داده است که تا مهر خود را دریافت نکرده، تمکین نکند که در واقع این حق، همان حق حبس می‌باشد. البته برای استفاده از این حق باید شرایطی وجود داشته باشد:

اولین شرط این است که مهریه زن باید حال و بدون مدت تعیین شود؛ به طوری که به محض ایجاد عقد قابلیت وصول و مطالبه داشته باشد. در نتیجه مهریه‌ای که دارای مدت باشد حق حبس ندارد.

 مورد دیگر آنکه، حق حبس زمانی به زن تعلق می‌گیرد که قبل از مطالبه مهریه، از همسر خود تمکین نکرده باشد. به عبارت بهتر اگر قبل از مطالبه مهریه با اختیار خود نسبت به انجام وظایف زناشویی اقدام بکند، حق حبس او ساقط می‌شود.

فائزه مجردیان-خبرنگار تحریریه جوان قدس